Wydziedziczenie jest jedną z instytucji prawa spadkowego, zgodnie z którą spadkodawca może pozbawić swoich spadkobierców udziału w spadku. Wydziedziczenie sensu stricte to pozbawienie spadkobierców (zstępnych), a więc małżonka, dzieci i rodziców, prawa do zachowku. Czynność ta jest jedną z najsurowszych sankcji w stosunku do spadkobiercy, który postępuje w sposób naganny. Wydziedziczenie występuje najczęściej przy dziedziczeniu testamentowym.
Kogo można wydziedziczyć? Przyczyny wydziedziczenia
Przyczyny wydziedziczenia określa Art. 1008 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej k.c.). W myśl tego przepisu spadkodawca może w testamencie pozbawić zstępnych, małżonka i rodziców zachowku (wydziedziczenie), jeżeli uprawniony do zachowku:
- wbrew woli spadkodawcy postępuje uporczywie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego. W punkcie tym ustawodawca jednoznacznie wskazuje, że uporczywe działanie spadkobiercy niezgodnie z zasadami współżycia społecznego nie będzie przez spadkodawcę aprobowane, a skutkiem tego postępowania będzie wydziedziczenie;
- dopuścił się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci;
- uporczywie nie dopełnia względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Przy czym niedopełnianie obowiązków wobec spadkodawców/cy musi mieć charakter trwały. Jednocześnie nie chodzi tutaj tylko np. o nie płacenie alimentów, ale opiekowanie się rodzicami (rodzicem), udzielanie im pomocy, gdy staną się niedołężni.
Aby wydziedziczenie było skuteczne, w testamencie musi być podana co najmniej jedna przyczyna określona w ustawie, przy czym przyczyny wydziedziczenia określone w punkcie 1 i 3, aby mogły być podstawą wydziedziczenia, muszą stanowić stan trwały i istnieć w chwili sporządzenia testamentu. Jednocześnie należy podkreślić, że powodów do wydziedziczenia nie można sobie dobrowolnie wymyślać, a podana przyczyna wydziedziczenia, co najmniej jedna, musi się zawierać w przyczynach określonych w Art. 1008 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny.
Należy wspomnieć, że w miejsce osób wydziedziczonych (dziecka, wnuka) do spadku wchodzą zstępni tych osób (dzieci wnuki, prawnuki).
Jeżeli chcemy, aby dziedziczyły po nas konkretne osoby, nie musimy wydziedziczać pozostałych krewnych. Wystarczy na przykład, że małżeństwo sporządzi dwa oddzielne testamenty i w każdym z nich małżonek zabezpieczy interes współmałżonka. W przypadku, gdy małżeństwo bezdzietne nie spisze oddzielnych testamentów, to z chwilą, gdy jedno z nich umrze, zgodnie z dziedziczeniem ustawowym, majątek zostanie podzielony po połowie, tzn. połowę majątku otrzyma jeden z małżonków, a drugą połowę krewni zmarłego. Aby do tego nie doszło najkorzystniej jest, aby za życia każdy z małżonków sporządził oddzielny testament i w tym testamencie wskazał, że po jego śmierci cały jego majątek przechodzi na żonę/męża. W ten sposób wdowa/wdowiec uniknie dzielenia się majątkiem z rodzeństwem zmarłego i nie będzie musiała w testamencie kogokolwiek wydziedziczać. Tak więc, sporządzając testament nie trzeba w nim wydziedziczać swoich krewnych, wystarczy, że małżeństwo sporządzi dwa oddzielne testamenty.
Przeczytaj: Jak napisać testament?
Wydziedziczenie a zachowek
Skutecznym sposobem na rozporządzanie swoim majątkiem jest testament. W przypadku braku testamentu dziedziczenie majątku odbywa się zgodnie z kolejnością ustawową, czyli zgodnie z kolejnością zapisaną w ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Art. 931-940).
Spadkodawca może w testamencie rozporządzać swoim majątkiem wedle własnej woli i obdzielić swoim majątkiem, kogo tylko mu się podoba. Może się zdarzyć taka sytuacja, że w testamencie spadkodawca pominie osoby z najbliższej rodziny, które – gdyby nie było testamentu, byłyby powołane do spadku zgodnie z ustawą (dziedziczenie ustawowe). To właśnie dla takich osób została przewidziana instytucja zachowku.
W myśl Art. 991 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, zachowek przysługuje z ustawy zstępnym, małżonkowi oraz rodzicom spadkodawcy, którzy byliby powołani do spadku z ustawy. Jeżeli uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – należą się dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – połowa wartości tego udziału (zachowek).
Do zachowku nie są uprawnione osoby skutecznie wydziedziczone przez spadkodawcę. Osobę, która została skutecznie wydziedziczona, traktuje się jakby nie dożyła otwarcia spadku – nie ma prawa do zachowku.
Może się jednak zdarzyć, że wydziedziczony już po otwarciu spadku będzie dochodził swoich praw i udowadniał, że zachowek mu się należy. W takim przypadku ostateczną decyzję w sprawie wypłacenia mu zachowku podejmuje sąd.
Jak dokonać wydziedziczenia?
Wydziedziczenie to instytucja, która może być zastosowana w trakcie spisywania testamentu. Najbezpieczniej jest, jeżeli testament zostanie spisany przed notariuszem. Oczywiście, testament może być spisany własnoręcznie, bez udziału notariusza i schowany w taki sposób, że po śmierci testatora odnalezienie testamentu może okazać się trudne, a w niektórych przypadkach nawet niemożliwe. Może się również zdarzyć, że spadkobiercy odnajdą testament, ale zapisy ujęte w testamencie nie będą ich satysfakcjonowały, taka sytuacja może posunąć spadkobierców do zniszczenia testamentu. Dlatego, spadkodawca, aby nie narażać swoich spadkobierców na nieporozumienia, powinien złożyć testament w biurze notarialnym.
Jeszcze do niedawna, odszukanie testamentu nawet u notariusza było prawdziwą zmorą. Obecnie wszystkie testamenty spisane przed notariuszem, bądź u niego złożone, są ujęte w Notarialnym Rejestrze Testamentów. Oczywiście w rejestrze tym nie ujawnia się treści testamentu, jedynie informację, że dana osoba sporządziła testament i zdeponowała go w danej kancelarii. Do rejestru mogą być również wpisane testamenty sporządzone własnoręcznie. O wpis do rejestru może poprosić każdy, kto sporządził testament.
Spadkodawca, który chce zastosować w testamencie wydziedziczenie, może to zrobić na kilka sposobów. Może zastosować wydziedziczenie wraz z powołaniem do spadku innych osób bądź bez powoływania spadkobierców, a jedynie wskazanie, że dana osoba nie dziedziczy po nim. Wydziedziczona osoba zostaje wówczas pozbawiona zachowku, natomiast reszta spadkobierców dziedziczy ustawowo.
W myśl Art. 963 k.c. testator może powołać do spadku również wydziedziczonego na wypadek, gdyby inna osoba powołana jako spadkobierca ustawowy lub testamentowy, nie chciała lub nie mogła być spadkobiercą (podstawienie) pod warunkiem, że wydziedziczony zaprzestanie zachowania, które przemawia za jego wydziedziczeniem. Sytuacja taka może mieć miejsce w przypadku wydziedziczenia spadkobiercy na skutek jego uzależnienia np. od narkotyków. Spadkodawca powołując do spadku wydziedziczonego może postawić warunek, że w przypadku gdyby inna osoba powołana do spadku nie mogła być spadkobiercą, wówczas wydziedziczony może być powołany do spadku, jeżeli podda się terapii uzależnień.
W doktrynie panuje pogląd, że wydziedziczenie jest formą represji w stosunku do wydziedziczonego, który nie tylko naruszył więzi rodzinne, ale wykazał się także brakiem lojalności, szacunku oraz brakiem innych moralnych odczuć wobec spadkodawcy. Zastosowanie wydziedziczenia w testamencie ma charakter hańbiący wobec wydziedziczonego.
Podstawa prawna:
Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Art. 1008 Przesłanki wydziedziczenia.
Zdjęcie: Pexels.com