Zachowek to instytucja powołana w kodeksie cywilnym mająca na celu ochronę interesów majątkowych osób spokrewnionych ze spadkodawcą, członków rodziny (uprawnionych) poprzez zapewnienie im roszczenia pieniężnego, w sytuacji, gdy spadkodawca pominął te osoby w testamencie.
Zachowek stanowi ułamkową wartość udziału w spadku, który przysługiwałby uprawnionemu, gdyby ten był powołany do dziedziczenia (dziedziczenie ustawowe).
Przeczytaj: Co to jest zachowek?
Komu przysługuje zachowek?
Z mocy ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. zachowek przysługuje następującym bliskim spadkodawcy:
- zstępnym spadkodawcy,
- małżonkowi spadkodawcy,
- rodzicom spadkodawcy.
Wysokość zachowku jest zależna od wieku uprawnionego oraz od sprawności uprawnionego.
W sytuacji, gdy uprawniony jest trwale niezdolny do pracy albo jeżeli uprawniony jest małoletni, to zachowek wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który by mu przypadł przy dziedziczeniu ustawowym.
W pozostałych zaś przypadkach zachowek stanowi połowę wartości udziału spadkowego, który przypadłby spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym (1/2 wartości udziału spadkowego).
Ustawodawca określając wysokość zachowku w 2/3 wartości udziału spadkowego dla osób trwale niezdolnych do pracy oraz osób małoletnich, podkreślił w ten sposób konieczność objęcia tych osób specjalną troską.
Znaczna wysokość zachowku w 2/3 wartości udziału dotyczy osób całkowicie niezdolnych do pracy. Zgodnie z wyrokiem SN z dnia 30 października 2003 r. (sygn. akt IV CK 158/02), zapis ustawodawcy w zakresie wysokości zachowku nie obejmuje osób częściowo niezdolnych do pracy, ponieważ osoby te w przeciwieństwie do osób małoletnich mogą pracować i uzyskiwać z wykonywanej pracy pewien dochód.
Prawo do zachowku przysługuje również uprawnionemu, który został uwzględniony w testamencie, ale wartość otrzymanego przez niego spadku (bądź darowizny) jest niższa od wynikającej z wysokości zachowku.
Określenie udziału spadkowego
Zgodnie z interpretacją ujętą w opracowaniu ”Prawo spadkowe” Elżbiety Skowrońskiej – Bocian:
„Ustalenie wysokości należnego uprawnionemu zachowku wymaga przede wszystkim określenia udziału spadkowego stanowiącego podstawę obliczenia zachowku”.
Przy obliczaniu udziału spadkowego bierze się pod uwagę spadkobierców niegodnych oraz spadkobierców, którzy odrzucili spadek.
Do określenia udziału spadkowego nie wlicza się tych spadkobierców, którzy zrzekli się dziedziczenia lub zostali wydziedziczeni.
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku:
- zapisów zwykłych i poleceń,
- darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku,
- drobnych darowizn, darowizn dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty licząc wstecz od otwarcia spadku. Natomiast dolicza się do spadku darowizny oraz zapisy windykacyjne dokonane przez spadkodawcę.
Przy obliczaniu zachowku należnego zstępnemu nie dolicza się do spadku darowizn uczynionych przez spadkodawcę w czasie, kiedy nie miał zstępnych. Nie dotyczy to jednak wypadku, gdy darowizna została uczyniona na mniej niż trzysta dni przed urodzeniem się zstępnego.
Przy obliczaniu zachowku należnego małżonkowi nie dolicza się do spadku darowizn, które spadkodawca uczynił przed zawarciem z nim małżeństwa.
Przy obliczaniu zachowku nie dolicza się do spadku drobnych darowizn, zwyczajowo w danych stosunkach przyjętych, ani dokonanych przed więcej niż dziesięciu laty, licząc wstecz od otwarcia spadku, darowizn na rzecz osób niebędących spadkobiercami albo uprawnionymi do zachowku.
Wartość przedmiotu darowizny oblicza się według stanu z chwili jej dokonania, a według cen z chwili ustalania zachowku (art. 995 § 1 K.c.). Oznacza to, że wartość przedmiotu darowizny wylicza się według cen z chwili wystąpienia o zachowek, a nie według ceny z aktu notarialnego. Do ceny, np. nieruchomości, mieszkania nie wlicza się poniesionych nakładów np. na remonty.
Wartość przedmiotu zapisu windykacyjnego oblicza się według stanu z chwili otwarcia spadku, a według cen z chwili ustalania zachowku.
Zapis windykacyjny oraz darowiznę, dokonane przez spadkodawcę na rzecz uprawnionego do zachowku, zalicza się na należny mu zachowek. Jeżeli uprawnionym do zachowku jest dalszy zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek także zapis windykacyjny oraz darowiznę dokonane przez spadkodawcę na rzecz jego wstępnego.
Jeżeli uprawnionym do zachowku jest zstępny spadkodawcy, zalicza się na należny mu zachowek poniesione przez spadkodawcę koszty wychowania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego, o ile koszty te przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku.
Przeczytaj: Zapis windykacyjny w testamencie
Obliczenie należnego zachowku
Aby obliczyć spadkobiercom koniecznym należy zachowek, należy obliczoną wartość masy spadkowej pomnożyć przez ustalony ułamek określający należny uprawnionemu zachowek.
Przykład: Spadkodawca pozostawił trzech pełnoletnich synów dziedziczących w częściach równych. Wartość majątku spadkowego została określona na kwotę 12 000 PLN. Po przeanalizowaniu czynności – darowizn okazało się, że żadne darowizny nie podlegają doliczeniu do spadku.
Zgodnie z ustawą Kodeks cywilny zstępnym ustawowym (brak ujęcia synów w testamencie) – Art. 931. § 1. w pierwszej kolejności do dziedziczenia ustawowego powołane są do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek; dziedziczą oni w częściach równych (po 1/3).
W przypadku pominięcia dzieci w testamencie, należny im zachowek będzie zgodny z zapisem Art. 991 ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny i wyniesie połowę wartości sumy pieniężnej, który przypadłby uprawnionemu przy dziedziczeniu ustawowym (1/3:2 = 1/6). Tak więc w przedstawionym przykładzie, synowie spadkodawcy nieujęci w testamencie otrzymają zachowek w wysokości 2000 PLN (12 000 x 1/6 = 2000 PLN).
Kto musi zapłacić zachowek?
Zgodnie z Art. 991 Kodeksu cywilnego § 2:
„Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.
Wobec tego w pierwszej kolejności roszczenie o zapłatę należnego zachowku należy złożyć u spadkobiercy. Jeżeli uprawniony, pomimo wezwania o zapłatę należnego mu zachowku, nie otrzyma go w określonym w wezwaniu terminie, uprawnionemu przysługuje wystąpienie na drogę sądową.
Przedawnienie roszczeń o zachowek
Przedawnienie roszczenia o zachowek następuje w ciągu pięciu lat, licząc od ogłoszenia testamentu (Art. 1007 § 1 Kodeksu cywilnego).
Przeczytaj: Roszczenie o zachowek
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny.
- Prawo spadkowe 12.Wydanie – Elżbieta Skowrońska – Bocian.
Zdjęcie: Pixabay.com