W polskim prawie istnieją dwie drogi dziedziczenia, a mianowicie dziedziczenie ustawowe oraz dziedziczenie testamentowe. Obie drogi dziedziczenia zostały uregulowane w Ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (dalej KC).
W kręgach dziedziczenia ujętych w cytowanej ustawie znajdują się bliscy zmarłego. To z ustawy wynika, że spadek po osobie zmarłej – spadkodawcy, powinny otrzymać osoby z najbliższego jej otoczenia, powiązane ze spadkodawcą więzami krwi.
Zdarza się jednak, że spadkodawca w pozostawionym testamencie pomija niektóre osoby z najbliższej rodziny, a majątek, którym zarządzał zapisuje zupełnie komuś innemu, niebędącemu członkiem rodziny.
Oczywiście, takie działanie spadkodawcy jest bardzo krzywdzące dla osób blisko spokrewnionych ze spadkodawcą, zwłaszcza, że bardzo często majątek podlegający spadkowi był wypracowywany wspólnymi siłami przez pokolenia.
Z uwagi na mogące zaistnieć tego typu sytuacje, systemy prawne w różnych państwach starają się wprowadzać instytucje, których zadaniem jest ochrona osób – spadkobierców (z kręgów rodzinnych) pominiętych w testamencie. W Polsce taką instytucją mającą na celu ochronę spadkobierców ustawowych pominiętych w testamencie jest zachowek.
Definicja zachowku
Definicja zachowku została ujęta w Ustawie z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Art. 991 § 2. Zgodnie z treścią cytowanego aktu zachowek to połowa wartości udziału spadku, który przypadłby spadkobiercy przy dziedziczeniu ustawowym.
Jeżeli osoba uprawniona do zachowku jest małoletnia (nie ukończyła 18 roku życia, przy czym za osoby pełnoletnie uznaje się również osoby małoletnie, które zawarły związek małżeński) lub trwale niezdolna do pracy, wówczas wysokość zachowku wynosi 2/3 wartości udziału spadkowego, który przypadłby tym osobą w przypadku dziedziczenia ustawowego.
Przeczytaj: Jak oblicza się zachowek?
Komu przysługuje zachowek?
Krąg osób uprawnionych do zachowku określa Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny Art. 991. Zgodnie zapisami wymienionego artykułu zachowek przysługuje:
- zstępnym spadkodawcy (dzieci, wnuki),
- małżonkowi spadkodawcy,
- rodzicom spadkodawcy,
którzy byliby powołani do spadku z mocy ustawy.
Przy czym, jeżeli uprawniony do zachowku jest trwale niezdolny do pracy albo, jeżeli zstępny uprawniony jest małoletni – przysługuje mu dwie trzecie wartości udziału spadkowego, który by mu przypadał przy dziedziczeniu ustawowym, w innych zaś wypadkach – przysługuje mu połowa wartości tego udziału (zachowek).
Jak wynika z niniejszego zapisu krąg uprawnionych do zachowku jest znacznie węższy aniżeli uprawnionych do dziedziczenia ustawowego.
Przykładowo, gdy spadkodawca pozostawił dwoje dzieci i jedno z rodziców, a cały swój majątek zapisał w testamencie obcej osobie, to przy dziedziczeniu ustawowym do spadku doszłoby zgodnie z Art. 931 § 1 w związku z Art. 932 § 1 KC.
Jak wynika z treści Art. 931 w pierwszej kolejności powołane są z ustawy do spadku dzieci spadkodawcy oraz jego małżonek. W sytuacji braku zstępnych spadkodawcy powołani są do spadku z ustawy jego małżonek i rodzice.
W podanym przykładzie należny zachowek (Art. 991) przysługuje tylko dzieciom spadkodawcy. Natomiast rodzic spadkodawcy mógłby ubiegać się o zachowek tylko w sytuacji gdyby spadkodawca nie pozostawił dzieci.
W pewnych sytuacjach, uprawnieni do zachowku mogą być także dochodzący do dziedziczenia, jeżeli ich udział w spadku nie pokrywa należnego im zachowku.
Komu zachowek nie przysługuje?
Uprawnienie do zachowku nie przysługuje:
- Osobom, które zostały uznane za niegodne, zrzekły się dziedziczenia albo odrzuciły spadek przypadający im z mocy ustawy: wszystkie te osoby są traktowane tak, jakby nie dożyły spadku.
- Małżonkowi, który został wyłączony od dziedziczenia w trybie Art. 940 KC (małżonek jest wyłączony od dziedziczenia, jeżeli spadkodawca wystąpił o orzeczenie rozwodu lub separacji z jego winy, a żądanie to było uzasadnione).
- Osobom wydziedziczonym przez spadkodawcę, przy czym wydziedziczenie musi bezpośrednio wynikać z treści testamentu.
Za główne przyczyny wydziedziczenia, ustawodawca uznał następujące zachowania uprawnionego (Art. 1008 KC):
- uporczywe postępowanie w sposób sprzeczny z zasadami współżycia społecznego wbrew woli spadkodawcy,
- dopuszczenie się względem spadkodawcy albo jednej z najbliższych mu osób umyślnego przestępstwa przeciwko życiu, zdrowiu lub wolności albo rażącej obrazy czci,
- uporczywe niedopełnienie względem spadkodawcy obowiązków rodzinnych. Chodzi tutaj nie tylko o obowiązek alimentacyjny, ale również o opiekę nad osobą starszą, pomoc materialną i rzeczową osobie niedołężnej. Opieka nad wymienionymi osobami powinna mieć charakter trwały, ciągły.
Wydziedziczenie jest bezskuteczne, jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy (Art. 1010 KC)
Zstępni wydziedziczonego zstępnego są uprawnieni do zachowku, chociażby przeżył on spadkodawcę.
Przeczytaj: Wydziedziczenie – co oznacza i jak go dokonać?
Kiedy powstaje roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej tytułem należnego zachowku?
Zgodnie z Art. 991 Ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r., § 2.
„Jeżeli uprawniony nie otrzymał należnego mu zachowku bądź w postaci uczynionej przez spadkodawcę darowizny, bądź w postaci powołania do spadku, bądź w postaci zapisu, przysługuje mu przeciwko spadkobiercy roszczenie o zapłatę sumy pieniężnej potrzebnej do pokrycia zachowku albo do jego uzupełnienia”.
Na poczet należnego zachowku wlicza się otrzymane przez spadkobiercę darowizny oraz zapis windykacyjny, jak również – jeżeli uprawniony jest zstępnym spadkodawcy, to na poczet zachowku wlicza się poniesione przez spadkodawcę koszty utrzymania oraz wykształcenia ogólnego i zawodowego zstępnego.
Roszczenie o zapłatę należnego zachowku uprawniony kieruje do spadkobiercy, który spadek otrzymał.
Jeżeli spadkobierca nie wypłaci uprawnionemu należnego zachowku, wówczas uprawnionemu przysługuje prawo skierowania sprawy na drogę sądową.
Przeczytaj: Roszczenie o zachowek
Przedawnienie roszczenia o zapłatę zachowku
Roszczenie o zapłatę zachowku przedawnia się po okresie 5 lat od:
- w przypadku, gdy spadkobierca nie pozostawił testamentu termin pięcioletni liczy się od dnia otwarcia spadku tj. śmierci spadkodawcy,
- w przypadku, gdy spadkodawca pozostawił testament, termin pięcioletni liczy się od chwili otwarcia testamentu.
Podstawa prawna:
- Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny.
Zdjęcie: Pixabay.com